BÖLÜM 2

ELEKTRONİK TİCARET

3.1 Elektronik Ticaretin Tanımı, Kapsamı ve Önemi

Modern iletişim ve bilgi teknolojileri, şirketlerin organizasyon yapılarını ve iş süreçlerini değiştirmiş, bu da şirketleri rekabette avantaj sağlayacak yönden etkilemiştir. Bu etkinin sonucunda dünyada yeni bir ekonomik düzenin yaygınlaştığı görülmektedir. Buna bağlı olarak; coğrafi sınırlar ortadan kalkmış, satıcı ile alıcının buluştuğu yer olan pazarlar farklı bir boyut kazanmış ve satıcılar tüm dünyayı müşteri kabul ederek ticari faaliyetlerini web tabanlı sistemlere kaydırmışlardır. Bilgi ve iletişim teknolojilerinde yaşanan bu gelişmeler, sayısal biçime dönüştürülmüş yazılı metnin, ses ve video görüntülerinin çok hızlı bir şekilde işlenmesini, iletilmesini ve depolanmasını sağlamıştır.

Elektronik ticareti basit anlamda tanımlayacak olursak; Elektronik Ticaret, dağıtımında fiziksel bağlantı kurmaya gerek kalmadan, tarafların elektronik olarak iletişim kurdukları her türlü ticari iş etkinliğidir.

Elektronik Ticaret konu olduğunda daha çok zihinlere “İnternet Üzerinden yapılan ticari faaliyet” gelmektedir. Bu anlamda Elektronik Ticaret, işlemlerini internet veya hiç kimsenin özel malı olmayan Web tabanlı sistemlere kaydıran ticari faaliyetler olarak tanımlanabilir. Geniş anlamda Elektronik Ticaret, internet ortamındaki ticari faaliyetlere ek olarak, özel elektronik alışveriş sistemleri ile yapılan faaliyetleri de içine almaktadır.

Genel bir tanım yapmak gerekirse; telefon, televizyon ve bilgisayarın bir araya gelmesiyle oluşan telekomünikasyon kaynakları aracılığıyla yapılan ticarete Elektronik Ticaret denir.

Elektronik Ticaret farklı yönlerden farklı farklı tanımlanmaktadır:

• İletişim yönünden; elektronik ticaret, bilginin, ürün ve hizmetlerin, siparişlerin ve ödemelerin, telefon kabloları üzerinden, bilgisayar ağlarından veya diğer elektronik yöntemlerle dağıtılmasıdır.

• İş Süreçleri yönünden; iş hareketlerinde ve iş akışlarında otomasyonu sağlayacak şekilde teknolojinin kullanımıdır.

• Hizmetleri yönünden; elektronik ticaret, müşterilerine daha iyi hizmet vermek için, müşteri isteklerini tespit ederek, ürün ve hizmet kalitesini arttırarak, teslimatı hızlandırıp, işlem maliyetlerini azaltmak için kullandıkları bir araçtır.

• Online yapısı yönünden; alınan, satılan ürünlerin ve bilginin internet veya diğer online hizmetlerle sağlanması yeteneğidir.

Elektronik ticaret kapsamı ise, elektronik ortamda açık ve kapalı ağlar üzerinden yapılan; mal (taşınır, taşınmaz), ve hizmet (bilgi servisleri, danışmanlık, finans, hukuk, sağlık, eğitim, ulaştırma vb.) ticareti, sayısal biçimde çevrilmiş yazılı metin, ses, video görüntülerinin işlenmesi ve iletilmesi, ürün tasarımı, üretim, doğrudan tüketiciye pazarlama, üretim izleme, sevkıyat izleme, tanıtım, reklam ve bilgilendirme, sipariş verme, sözleşme yapma, banka işlemleri ve fon transferi, konşimento gönderme, gümrükleme, ortak tasarım geliştirme ve mühendislik, kamu alımları, elektronik para (sanal para) çıkarma, elektronik hisse alışverişi ve borsa, açık arttırma, sayısal imza ile e-noterlik, güvenilir üçüncü taraf işlemleri, vergilendirme ve toplama, fikri mülkiyet haklarının transferi, kiralanması vb. işlemleri elektronik ticaret kapsamında değerlendirilmektedir.

Elektronik Ticaret, bu imkanı kullanan şirketlere çeşitlik faydalar sağlamaktadır:

• İşlemlere harcanan zaman azaltılarak, yeni aktiviteler için zaman kazandırmaktadır.
• Tüm ticari işlemler tek hareketle gerçekleştirilebilmektedir.

• İşlemlerin elektronik ortamda, otomatik olarak gerçekleştirilmesi sayesinde personel gereksinimini asgari düzeye indirilebilmekte, personel giderlerinde önemli ölçüde tasarruf sağlanabilmektedir.

• Web kullanımının uygun bir dağıtım kanalı olarak kullanılmasından dolayı, mal ve hizmetlerin satış ve dağıtımında maliyet tasarrufu elde edilebilmektedir.

• Reklam ve pazarlama giderlerinde tasarruf edilebilmektedir.

• Müşteriyle aracısız iletişim kurmak yoluyla müşteri talepleri, şikayetleri ve önerileri anında değerlendirilebilmekte; ürün veya hizmet geliştirmek için yapılan araştırmalarda daha sağlıklı sonuçlar, daha kısa sürede elde edilebilmektedir.

• İnternette haber grupları, konuşma odaları vb. araçlar ile farklı coğrafyalardaki çalışanlar, sanal ortamda bir araya getirilerek, örgüt içinde veri paylaşımı ve katılımı artırılabilmektedir.

• Daha geniş bir kitleye hitap edilerek, vizyon genişletilebilmekte ve büyüme fırsatı elde edilebilmektedir.

3.2 Elektronik Ticaretin Gelişimi, Dünyada ve Türkiye’deki Durumu

Elektronik ticaretin geçmişi 1980’li yıllardan daha eskiye dayanmaktadır. Televizyon ve telefon aracılığıyla yapılan katalog satışı da genel olarak değerlendirildiğinde bir tür elektronik ticarettir. Ancak bu tarz ticaret, günümüzde yapılan elektronik ticaret kadar etkili olamamıştır. Teknolojik gelişmelerin ürünü olan internetin önlenemez gelişimi ve sunduğu sınırsız pazar, şüphesiz elektronik ticaretin bu denli hızlı ve yaygın olarak gelişmesinin ardında yatan nedendir. Elektronik ticaretin gelişim sürecinin, doğal olarak, internetin gelişimine paralel olduğu gözlenmektedir. Elektronik ticaretin ayrılmaz unsuru kuşkusuz internettir. İnternet üzerinden yürütülen elektronik ticaret ise, oldukça dinamik bir teknolojiye sahiptir ve tüm endüstri sektörünü etkiler. Yaygın düşünce henüz emekleme devresinde oluğudur.

Elektronik ticaretin gelişimi için, özel sektörün işbirliği ve dayanışmasını sağlamak üzere Küresel İş ve Ticaret Birliği kurulmuştur. 130’dan fazla ülkenin iş, sanayi ve iletişim teknolojisi ile ilgili birlikleri bu birliğe katılmıştır. Uluslararası Ticaret Odası (ICC – International Chamber of Commerce) bu birliğin üyesidir.

Dünyada e-ticaret hacminin en çok olduğu bölgeler Kuzey Amerika, Avrupa (Batı ve Kuzey Avrupa) ve Uzakdoğu-Pasifik ülkeleridir (Japonya, Çin, Singapur ve Avustralya-Yeni Zelanda bölgeleri). Dünya üzerindeki ekonomik örgüt ve araştırma şirketlerinin, e-ticaretin hacmi konusunda birbirinden farklı araştırma sonuçları bulunmaktadır. E-ticaret hacmi yada dünya çapındaki e-ticaret pazarının büyüklüğü konusunda net rakamlar bulunmamaktadır. Araştırmaların ortak sonucu, e-ticaret hacminin hızlı bir şekilde büyüdüğü ve 2005’ten itibaren toplam e-ticaret hacminin 1 trilyon doların çok üzerine çıkacağı şeklindedir. Tüm dünyada şu olgu kabul edilmektedir: Ağ teknolojilerinin, bilişim sistemlerinin altyapı ve güvenlik olarak çok geliştiği bölgelerde e-ticaret artık günlük yaşamın ayrılmaz bir parçası olarak görülmektedir. Sadece Amerika’da elektronik ticaret hacminin hızla artacağı ve 2000’li yılların 503 milyon dolarlık rakamlarının, dört yıl içinde 7 kat arttırarak 3.4 trilyon dolarları bulacağı beklenmektedir.

Türkiye’de Elektronik Ticaretin gelişmesi için gerek özel sektör gerekse de resmi kurumlar çok çeşitli faaliyetler yürütmektedirler. Ülkemizdeki bu konu ile ilgili resmi çalışmalar, Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu’nun 25 Ağustos 1997 tarihli kararı ile başlatılmıştır. Kurul bu kararında elektronik ticaretin geliştirilmesini ve elektronik ticaretle ilgili koordinatörlük görevinin de Dış Ticaret Müsteşarlığı’nca yürütülmesini benimsemiştir. Bu kapsamda Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu (ETKK) kurulmuştur. Kurul elektronik ticaret ile ilgili üç çalışma kurulu oluşturmuştur. Bunlar teknik, finans ve hukukla ilgili gruplardır. Çalışmalara TÜBİTAK ve İGEME’de destek vermektedir. Halihazırda ağırlık alt yapının oluşturulmasıdır. Bunun için;

• Standartların belirlenmesi protokollerin hazırlanması,

• Seçilecek ticari alanlara ilişkin yazılımların hazırlanması,

• Güvenlik yazılımlarının geliştirilmesi,

• En az üç onay kurumu ve elektronik noterin belirlenmesi vb. hazırlıklar öncelik almıştır ve pilot projede yer alacaklardır.

Daha sonra Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulunun (ETKK) misyonunu tamamlamış olduğu düşünülerek, Başbakanlığın e-Türkiye, Avrupa Birliği'nin "e-Avrupa+" girişimi esas alınarak Kurul çalışmalarında yeniden yapılanmaya gidilmiştir. e-Türkiye altındaki e-Ticaret Çalışma Grubunun faaliyetlerini eş zamanlı olarak yürütecek olan yeniden oluşturulan e-Ticaret Kurulu (ETİK) oluşturulmuştur. ETİK genel olarak Hukuk Grubu ve Uygulama Grupları olmak üzere iki yönlü çalışmalarını yürütmektedir.

Türkiye’deki elektronik ticaret ile ilgili çalışmalar yapan diğer bir kurumda Türkiye Bankalar Birliğidir. Birlik bünyesinde Elektronik Ticaret Çalışma Grubu kurulmuştur.Grubun amacı; bankacılık sektörü açısından elektronik ticaretin yaygın ve güvenli bir şekilde kullanılabilmesi için gerekli ortamı sağlayıcı çalışmalar yapmak, bu konudaki eksiklikleri tespit ederek çözümlenmesi için ilgili makamlar nezdinde girişimlerde bulunmak ve ulusal düzeyde yürütülen çalışmalara aktif katkıda bulunmaktır.

Türkiye'deki elektronik ticaret uygulamaları yaygın olarak işletmeden son kullanıcılara (Business to Consumer, B2C) satış biçimiyle gerçekleşmektedir. Ancak işletmeden işletmeye satış elektronik ticaret hacminin büyük kısmını oluşturmaktadır. Dünyadaki mevcut uygulamalardan da anlaşılabileceği gibi kısa bir süre sonra Türkiye'de de bir çok şirketin tedarikçileri ve bayileri arasındaki işlemleri internete taşımaları beklenmektedir.

3.3 Elektronik Ticaretin Araçları

Elektronik ticareti destekleyen bir çok araç bulunmaktadır. Bunlar;

1. Telefon
2. Faks
3. Bilgisayar ve İnternet
4. Televizyon
5. E-mail
6. Multimedya teknolojisi ve Dijital TV
7. Elektronik veri alışverişi
8. GSM

3.3.1 Telefon

Elektronik ticaretin bilinen en eski ve önemli aracı olan, ağ iletişimiyle çalışan telefon, interaktif ve esnektir. Telefonun çok sayıda özelliği, ticari işlemlerde telefonu en yaygın kullanımı olan bir araç haline getirmiştir. Hizmetlerin önemli bir kısmı telefonla dağıtılmakta ve bedeli telefon faturası aracılığıyla ödenmektedir. Telefon teyit aracı olarak kullanılmasının yanı sıra, ürün sipariş vermekte kullanılır. Telefonda teknolojik anlamdaki son gelişmelerden sonra, telefon konferansı ve görüntülü konferans yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Telefon görüşme ücretleri ülkeden ülkeye farklılıklar göstermektedir. Özellikle uluslararası görüşme ücretleri pahalıdır. Ancak teknolojik gelişmenin sağladığı maliyet düşmesi birçok ülkede bunun paralelinde telefon fiyatlarının da düşmesine yol açmaktadır. Bunlara rağmen telefon ücretlerinin pahalı olması ve internet kullanımının elektronik ticarette yaygınlaşması telefonun direkt kullanımını azaltmaktadır.

3.3.2 Faks

Faks geleneksel mektup hizmetinin yeri¬ni alarak çok hızlı doküman transferini gerçekleştirmektedir. Faks bu niteliğiyle telek¬sin yerini alarak ticari işlemlerde önemli bir kolaylık sağlamıştır. İşletmeler arasında hızlı bir iletişim sağlamaktadır. Ancak, pahalı ol¬ması, sesli iletişime imkan tanımaması, faks fotoğraflarının düşük kalitede olması, interaktif iletişimi sağlamaması, nihai tüke¬ticiler açısından yaygın kullanılmaması faksın eksik yönleridir. Bu eksik yönlerine rağmen ticari hayatta, özellikle iletişim aracı olarak önemli yere sahiptir.

3.3.3 Bilgisayar ve İnternet

Bilgisayar, her geçen gün yaygınlaşan interaktif bir araçtır. Günlük ve ticari hayatın her noktasında kullanılmaya başlanmıştır. İnternet ise bütün dünyadan birçok bilgisayarın birbirine çeşitli yöntemlerle bağlanmasıyla kurulmuş büyük bir ağdır. Elektronik ticaretin en önemli aracıdır.

Günümüzde, çok kısa zamanda ve hızlı bir şekilde yaygınlaşan alışverişten ticarete, bilimsel araştırmalardan, eğlenceye, sivil toplum kuruluşlarının örgütlenmesinden, siyasi partilerin propagandasına kadar hayatın her alanını içine alan internet, insanlık tarihi açısından yeni bir dönüm noktasıdır. Nitekim, internetin “3. Devrim” yada “Enformasyon Devrimi” olarak isimlendirilmesi sahip olduğu büyük dönüştürücü potansiyele işaret etmektedir. Soğuk savaşın gergin olduğu 1960’ların ikinci yarısında, askeri güvenlik kaygısıyla geliştirilen internetin, ancak 1990’ların başında yaygınlaşmaya başlaması hem teknolojik hem de toplumsal ve siyasal dönüşüm potansiyelini anlamak açısından önemlidir.

İnternet, dünyada birbirine bağlı yüz milyon bilgisayarla birlikte çok güçlü bir konuma sahip olmuştur. İnternet sadece iletişim sağlamak açısından ele alınmayıp, ticaret yapan büyük işletmeler tarafından da büyük bir pazarın önemli bir aracı olarak düşünülmüştür. Tüm dünyanın içinde bulunduğu büyük bir alanda ticari faaliyetin öneminin kavranması uzun zaman almamış ve elektronik ticaretin en önemli aracı olarak kullanılmaya başlanmıştır. İnternet vasıtasıyla işletmeler web sitesi hazırlayarak, elektronik ticarete geçmişlerdir. Web siteleri şirketlerin ürün ve hizmetlerini müşterilerine tanıtmaları için önemli bir araç olmuştur. Web siteleri www (world wide web) tabanı sayesinde ayrı ayrı adreslerden kullanıcılara ulaşmaktadır. www 1990’ların başında Tim Berners-Lee, Anderssen ve Gosling tarafından geliştirilmiştir. Bu sayede tüm bilgisayarların birleşmeleri gerçekleşmiştir. Bir ürün veya hizmete veya bilgiye ulaşmak isteyen bir kişi www tabanı üzerinden binlerce konu ile ilgili web sitesine ulaşabilmektedir. Bu anlamda www, hem internetin hem de elektronik ticaretin gelişmesinde önemli bir rol üstlenmiştir.

Amerika Birleşik Devletleri Savunma Bakanlığı, olası bir nükleer savaş durumunda bilgilere problemsiz ulaşılabilmesi için gerekli çalışmaları yapmak için İleri Savunma Araştırma Projeleri Teşkilatı olan DARPA (Defence Advanced Research Project Agency) adlı kurumu görevlendirmiştir. Böylelikle İnternet, ARPANET adıyla 1969 yılında ortaya çıkmıştır. Askeri araştırma amaçlı kullanılan ARPANET kuruluş amacı dışına taşıp gelişince, 1984 yılında görevini Ulusal Bilim Vakfı Ağı olan NFSnet’e (National Science Foundation Network) devretmiştir. Kullanım kolaylığı ve avantajları sayesinde dünya üzerindeki birçok ağ buna dahil olarak uluslararası bir ağ ortaya çıkmıştır. NFSnet’in varlığı Nisan 1995 tarihinde resmi olarak sona ermiştir. TCP/IP (Transport Control Protocol/Internet Protocol) olarak adlandırılan bilgisayarlar arası haberleşme standart kodlama sisteminin sayesinde mevcut ağların bağlanması çok kolay bir hal almıştır.

Bu ağın kullanım alanları 1990’lı yıllarda artmış ve günümüzdeki haline ulaşıp bir siber uzay ortamı haline gelmiştir.

İnternet sayesinde insanlar coğrafi olarak kendilerinden binlerce kilometre uzaktaki bir işyerinde çalışabilmekte, hizmet üretiminde bulunmakta ve işverenler maliyet tasarrufu sağlamaktadır. Özelikle internet sayesinde işletmeler tanıtımlarını tüm dünyaya çok az bir maliyet ile gerçekleştirebilmektedirler.

3.3.4 Televizyon

Televizyon çok yaygın bir iletişim aracı olmasına rağmen tek yönlüdür. Elektronik ticaret açısından televizyonlarda ortaya çıkan en önemli sınırlama, kuşkusuz çok yönlü işlemlerin yürütülmesi zorluğudur. Buna rağmen televizyonlarda reklam ve icaba davet (sözleşme yapmaya-satın almaya) yoluyla tek yönlü iletişim kurularak evde alışveriş giderek artmaktadır. Kablolu TV’ler aracılığıyla elektronik ticaret potansiyelinin ciddi bir şekilde artacağı düşünülmektedir.

3.3.5 E-mail

İnsanlığın en eski ve en temel yazılı haberleşme unsuru mektup ile haberleşmedir. Günümüzde geliştirilen her türlü elektronik sistem için, haberleşme ihtiyacı benzeri alternatiflerle karşılanmaktadır. Bilgisayar sistemleri için de, söz konusu kavramın karşılığı bilgisayarda yazılan mektuplar yani elektronik postalar ile haberleşmedir. Mektup sisteminde yazılan mektubun iletimi posta sistemi ile olmakta iken; günümüz e-posta sisteminde e-postanın iletimi internet ağı üzerinden olmaktadır.

Şirketler, kurumlar veya şahıslar tüm elektronik yazışmalarında, bilgi, belge transferlerinde e-maili yoğun olarak kullanmaktadırlar. Tek bir mektupla, tüm müşterilerine kolaylıkla ulaşabilmektedirler. E-mail günümüzün en önemli iletişim aracı olmuş ve ticari anlamda da kullanımı gittikçe artmaktadır.

3.3.6 Kablo ve Dijital TV Sistemleri

Elektronik ticarette kullanılmaya başlayan yeni sayılabilecek araçlardan birisidir. Özellikle uydu teknolojisinin gelişmesinde ve maliyetlerin nispeten ucuzlaması sayesinde Dijital televizyon kullanımı yaygınlaşmaya başlamıştır. Kaliteli görüntü ve ses yayını ve interaktif olması sayesinde standart televizyonlardan daha etkili bir kullanım sağlamaktadır. Özellikle tv-bankacılığı kavramı sayısal televizyonlar sayesinde ortaya çıkmıştır.

1990'lı yıllarda Avrupa ve ABD'de giderek yaygınlaşan dijital platform işletmeciliği, alışveriş ve ticaret kavramlarını yeniden şekillendirecek çok önemli bir teknoloji haline geldi. Televizyon ekranıyla evinizden alışveriş, bankacılık işlemleri yapmak, cep telefonunuza kontör yüklemek, cep telefonuna veya TV ekranına mesaj göndermek, müşteri hizmetlerinin bütün servislerine ulaşmak artık mümkün.

Dünyada hızlı bir gelişme gösteren kısaca KABLO TV olarak tanımlanan kablo ağı, ilk döneminde sadece analog televizyon yayınlarının kesintisiz ve net bir şekilde televizyon izleyicilerine ulaştırılmasına yönelik olarak geliştirilmişdi. Daha sonraları bu alt yapının özellikle Fiber Koaksiyel karma yapıya dönüşmesi ile daha geniş bant kapasitesi, daha çok yayın ve katma değerli hizmetlerin sunulabilmesinin yanısıra, ses görüntü ve bilgi iletiminde, kullanıcıların evindeki bağlantı noktalarına kadar, bütün iletişim altyapılarından ve tekniklerinden daha ileri bir imkan oluşturmuştur. Ayrıca tek bir transmisyon yolu üzerinden video yayıncılığı, ses iletimi, data ve internet gibi interaktif hizmetlerin yapılabilmesi, bu hizmetlerin kullanıcıya daha uygun maliyetlerle sunulabilmesine olanak tanımaktadır.

3.3.7 Elektronik Veri Alışverişi (EDI)

Elektronik Veri Değişimi, ticaret yapan iki kuruluş arasında, insan faktörü olmaksızın bilgisayar ağları aracılığı ile yapılanmış bilgi ve belge değişimini sağlayan bir sistem olarak elektronik ticaretin en önemli uygulama araçlarından biridir. EDI, kamu ve özel sektör kuruluşlarının etkin biçimde iletişim ihtiyacından doğmuştur. EDI kullanımı, özel bir telekomünikasyon altyapısı ve standart formlar gerektirmektedir. EDI ile sipariş alınması, sözleşme ve faturaların hazırlanması, gümrük ve bankacılık ve buna benzer işlemlerin yapılmasında tekrarlar önlenerek, maliyetlerin düşürülmesi ve işlemlerin en az hatayla ve kısa sürede tamamlanması amaçlanmıştır. Singapur tüm ticari işlemlerini EDI kullanarak yürüten ilk ülkedir. Bu sayede Singapur limanı en hızlı mal sevkiyatı yapan liman olmuştur.

EDI’de amaç, sipariş alınması, ticari sözleşmelerin ve faturaların hazırlanması gibi işlemler ile gümrük, bankacılık ve buna benzer işlemlerin yapılanmasında maliyetlerin düşürülmesi ve işlemlerin en az hata ile en kısa sürede tamamlanmasıdır. EDI gümrük idarelerinin otomasyonunda oldukça etki biçimde kullanılmaktadır. Ticarette daha etkin olunması amacıyla “tam zamanında” (Just in Time-JIT) ve “hızlı yanıt” (Quick Response-QR) gibi anlayışlar geliştirmiş ve bunların gerçekleştirilmesi için, iş akışında her hangi bir katma değer (value added) oluşturmayacak işlemlerin elimine edilmesi gerektiği belirlenmiştir. Bu nedenle, bir çok uluslararası kuruluş ve büyük bölgesel organizasyonlar EDI kullanılmakta ve ticaret yapan herkesinde EDI kullanabilir duruma gelmesi önerilmektedir. EDI uygulamasıyla, zamandan ve işlem maliyetlerinden tasarruf sağlamasının yanı sıra bilgilerin elektronik ortamda değişimi nedeniyle insan faktöründen kaynaklanan hatalar da ortadan kalkmış olacaktır. Uluslararası ticaret, nakliyeciler, komisyoncular, bankalar, sigortacılar, gümrük idareleri ve diğer ilgili devlet kuruluşlarının katıldığı bir süreçtir. EDI, tüm tarafların bilgiyi elektronik ortamda ulaşmasına imkan vererek süreyi kısaltmakta, işlemlerin tekrarlanmamasını ve muhtemel hataların ortadan kaldırılmasını sağlamaktadır.
Sadece kullanıcılarına açık olduğu için çok güvenli bir sistem olmasına rağmen, maliyetinin yüksek olması sebebiyle yaygınlaşamamıştır.

3.3.8 GSM

Telekomünikasyon alt yapısı ile kablolu iletişim, telefonun bulunmasından itibaren teknolojik gelişmelere paralel olarak yaygınlaşmış ve günlük yaşamında yoğun şekilde kullanılır hale gelmiştir. Bundan sonra oluşan ihtiyaçlardan sonra kablosuz iletişim teknolojisi gelişmiş ve araç telefonları, iridium uydu telefonları ve ülkemizde yaygın olarak kullanmakta olduğumuz cep telefonları bu yeni iletişim altyapısıyla haberleşmektedir. Şimdilerde ise cep telefonları sıradan iletişim aracı olmaktan çıkıp, işlevsel açıdan avuç içi bilgisayarlar ile yarışır hale gelmişlerdir.

3.4 Elektronik Ticarette Taraflar

Elektronik ticaretin tarafları şu şekilde sınıflandırılabilir:

• B2B (Business to Business): İşletmeler arası e-ticaret. İşletmelerin elektronik ortamda tedarikçilerine sipariş vererek, satışın faturalandırılmasından sonra ödemeyi yapmalarıdır. Aşağıdaki şekilde, basit bir B2B E-Ticaret anlatılmıştır.

Şekil 7 B2B İşletmeler Arası E-Ticaret

• B2C (Business to Customers): İşletmeler ile nihai tüketici arasında e-ticaret. İşletmelerin son kullanıcıya ürünlerini veya hizmetlerini elektronik ortamda pazarlamaları ve satışın gerçekleşmesi olayıdır. Aşağıdaki şekilde B2C en basit anlamıyla anlatılmıştır.

Şekil 8 B2C İşletmeler ile nihai tüketici arasındaki e-ticaret

• C2C (Customers to Customers): Nihai tüketicilerin birbirleriyle gerçekleştirdikleri e-ticaret.

Çok yaygın olan bu sınıflandırmaların yanı sıra benzeri kısaltılmış ifadeler kullanılan ve içinde ticaret barındıran veya barındırmayan diğer elektronik ilişkiler ise şunlardır:

• C2G (Citizen to Government): Vatandaş devlet arası e-iletişim ve e-işletmeler.

• G2G (Government to Government): Devlet kurumlarının ve devletlerin birbirleriyle olan iletişimi.

• B2G (Business to Goverment): İşletmeler ve kamu kurumları arası Elektronik Ticaret. Kamu ile şirketler arasındaki lokal ağlar üzerinde yapılan ticaret, haberleşme ve diğer tüm etkinlikleri kapsamaktadır. Kamu ihalelerinin İnternette yayınlanması ve firmaların elektronik ortamda teklif vermeleri ilk örnekleridir. E-Ticaretin yaygınlaşmasını desteklemek amacı ile kamunun vergi ödemeleri, gümrük işlemleri de sanal dünyaya taşınmaktadır.

Tablo 3 Elektronik Ticarette Taraflar

Kaynak: Marc J. Schniederjans and Qing Cao. E-commerce Operations Management, Singapore: World Scientific, 2002, p.5.

3.5 Elektronik Ticarette Ödeme Şekilleri

3.5.1 Kredi Kartı

Kredi kartının tüm dünyada standart bir ödeme altyapısına sahip olması ve kullanıcı kitlesinin genişliği özellikle Internet üzerinden yapılan alışverişlerde en çok kullanılan ödeme yöntemi olmasını sağlamıştır. Kredi kartı ile alışverişte güvenlik çok önemlidir. Alışveriş sırasında kredi kartı bilgilerinin üçüncü şahıslarca ele geçirilmesinin önlenmesi amacıyla bu bilgilerin şifrelenmesi esasına dayanan SSL ve SET protokolleri kullanılmakta, böylece alışveriş güvenliği kolaylıkla sağlanmaktadır.

3.5.1.1 POS Makineleri İle Kredi Kartı Kullanımı

POS (Point of Sale), kredi kartları ile yapılan alışverişlerde bankalardan provizyon almak için kullanılan terminaldir. Müşterilerine kredi kartı ile alışveriş imkanı sağlayan işyerlerinin kredi kartı işlemleri için zorunludur.

3.5.1.2 Cep Telefonu ile kablosuz POS

POS terminalinin içindeki GSM operatörünün SIM kartı sayesinde kabloya bağlı kalmadan her yerde kredi kartlı alışveriş imkanı vermektedir. Özellikle kapıda teslim ve ödeme sistemiyle yapılan satışlarda kredi kartının kolayca kullanım imkanını sağlamaktadır. Bu uygulama ile, kredi kartı işlemleri müşterinin önünde yapıldığından, müşterinin kredi kartı bilgisinin başkalarının eline geçme riski endişesi ortadan kaldırılabilir, daha büyük bir müşteri kitlesine hizmet verme olanağına ve telefon kesintilerinden, sabit hatlardaki yoğunluktan etkilenmeden işlem yapabilme imkanına kavuşulabilir. Ayrıca işlem süresi sabit hatla çalışan POS makinelerine göre daha kısadır.

3.5.1.3 Cep Telefonu ile Kredi Kartı Kullanımı

Bu hizmet, cep telefonu operatörleri tarafından sunulmaktadır. Cep telefonunun SIM kartına yüklenen bir menü sayesinde kredi kartı bilgileri girilmekte ve hızlı, güvenli ve kolay tahsilat işlemi yapılabilmektedir.

3.5.1.4 Mail Order İle Kredi Kartı Kullanımı

Fiziksel olarak kredi kartı kullanılmadan, POS üzerinden manuel işlemle tahsilata olanak sağlayan bir Nakit Yönetimi hizmetidir. Mektup veya telefon talimatı ile satış yapan, tahsilatlarını merkezi olarak takip eden ve kredi kartı ile tahsilat yapmak isteyen firmalar bu sistemden yararlanabilir. Avantajları şu şekilde sıralanabilir:

• Kartsız Tahsilat İmkanı: Mail Order'a yetkili firmalar, kartın fiziksel olarak kullanımına gerek kalmaksızın merkezden tahsilat yapabilirler.

• Zaman ve İşgücü Tasarrufu: Firma müşterilerine gitmeden merkezinde tahsilat yaparak daha kısa sürede tahsilat işlemlerini sonuçlandırır.

• Alternatif Tahsilat Yöntemi: Firma satışları için farklı bir tahsilat yöntemi geliştirmiş olur.

• Takip ve Raporlama Kolaylığı: Firmalar Kurumsal İnternet Şubesi'nden yapılan tüm tahsilat işlemlerine ait detayları görüntüleyip, raporlayabilir.

3.5.2 Sanal Kredi Kartı

Fiziki olarak kredi kartı kullanımını gerektirmeyen, kredi kartı numarası ve son kullanma tarihi bilgilerinin yeterli olduğu telefon veya internet üzerinden yapılan alışverişlerde güvenerek kullanabilen bir kredi kartıdır. Sanal Kredi Kartının limiti kart sahibi tarafından belirlenir. Bu limit alışveriş sonrası sıfırlanarak inisiyatif dışı kullanım engellenir. Sanal Kart, sadece e-ticarette kullanılması gereken bilgileri içeren bir kart numarasıdır ve güvenlik amacıyla plastik olarak basılmaz.

3.5.3 Elektronik Fon Transferi (EFT)

EFT Sistemi bir bankadan diğerine Yeni Türk Lirası cinsinden ödeme gönderilmesini sağlayan elektronik ödeme sistemidir. EFT Sistemi katılımcıları arasında, Türk Lirası aktarım ve mutabakatının elektronik ortamda, kaydi ve gerçek zamanlı olarak yapılmasını ve bu işlemlere ilişkin gerekli belge ve raporların üretilmesini sağlar.

EFT siteminin kuruluşundaki amaçları;

• Bankalar arası güvenli para transferini sağlamak,

• Bankalar arası para transferini hızlandırmak,

• Merkez Bankası ile yapılan işlemlerde hız ve kolaylık sağlamak,

• Piyasada nakit dolaşımını azaltmak şeklinde sıralanmaktadır.

Sistemin temel özellikleri ise şöyle sıralanabilir;

• Sistemde, ödeme mesajı gönderilerek, yalnızca alacaklandırma yapılabilir.

• EFT Sistemi gerçek zamanlı mutabakat sistemidir.

• Ödeme, mesaj EFT Merkezinde işleme alındıktan sonra kesinleşir.

• Ödeme geri dönülemezdir.

• Gün sonu ve gün başı işlemlerinin yapıldığı saatler dışında sürekli hizmet verir.

• Sisteme, bankalar, finans kurumları ve Merkez Bankası'nca uygun görülecek diğer kuruluşlar katılabilir.

Halen sistemin işletimi Merkez Bankası bünyesinde kurulu bulunan Ödeme Sistemleri ve İşletim Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir.

Elektronik Ticarette, güvenli ve hızlı olması nedeniyle çok kullanılmaktadır. Özellikle kredi kartı bilgilerini çeşitli nedenlerle vermek istemeyenlerin tercih ettiği bir ödeme şeklidir.

3.5.4 Elektronik Para

Elektronik para, “yatırılmış değer” veya satış noktası terminalleri vasıtasıyla, iki cihaz arasında doğrudan transferleri veya Internet gibi açık bilgisayar ağları üzerinden ödemeleri yapmak için önceden ödenmiş ödeme mekanizmalarına denir. Yatırılmış değer ürünleri “donanım” veya “kart tabanlı” mekanizmalar ve “yazılım” veya “ağ tabanlı” mekanizmalardır. Yatırılmış değer kartları “tek maksatlı” veya “çok maksatlı” olabilir. Tek maksatlı kartlar (örneğin telefon kartı) yalnız bir tür mal veya hizmetin satın alınmasında veya belirli bir satıcıdan ürün alınmasında kullanılır; çok maksatlı kartlar birkaç satıcıdan birçok şeyi satın almada kullanılabilir.

Daha basit bir anlatımla Elektronik para, genellikle Internet'te kullanılmak üzere geliştirilmiş para birimidir. Elektronik para günlük hayatta kullanılan mağaza çeklerinin Internet ortamındaki karşılığı olarak değerlendirilebilir. Bu sistemden yararlanmak isteyen kişilerin ilk olarak elektronik para hizmeti sunan şirketler tarafından geliştirilen özel yazılımlardan birini bilgisayarlarına yüklemeleri ve o şirketle çalışan bir bankada hesap açtırmaları gereklidir. Bundan sonra elektronik para ile anlaşmalı mağazaların sitelerinden veya kendisi gibi elektronik para yazılımını kullanan diğer taraflar ile sanal alışveriş yapabilirler. Elektronik para yazılımı, istenilen miktarda paranın bir banka hesabından çekilerek, Internet üzerinden yapılacak harcamalarda kullanılmak üzere elektronik ortamda saklanmasını sağlar. Her elektronik paranın normal hayatta olduğu gibi bir seri numarası vardır. Internet üzerinden bir harcama yapıldığında belli seri numaralı elektronik paralar alışveriş yapanın bilgisayarından silinerek alışveriş yapılan bilgisayara geçirilir. Bu şekilde, para akışı aynen günlük hayatta olduğu gibi gerçekleştirilir. Türkiye'de bu sistemin internette kullanımı henüz uygulamaya geçmemiştir.

3.5.5 Elektronik Çek

Elektronik çek, elektronik ticaret gerçekleştiren sitelerin ödemeleri çek olarak kabul etmelerini ve işleyebilmelerini sağlayan bir ödeme sistemidir. Elektronik çek, ABD'de Financial Services Technology Consortium (www.fstc.org) tarafından, SDML (Signed Document Markup Language) adı verilen bir işaretleme dili kullanılarak geliştirilmiştir. Elektronik çek sisteminde, ödemeler kredi kartı olmadan banka hesabı bilgilerinin gerekli olanlarının elektronik ticaret sitesine girilmesi yoluyla yapılır. Kullanıcı bir anlamda ticaret sitesine çek keserek ödeme yapmış olur. Bankadaki sistemler yapılan transferleri her gün temizleyerek bahsedilen hesapta alışverişin tamamlanması için gerekli şartların yeterli olup olmadığını kontrol ederler ve bu durumdan elektronik ticaret sitesini şifreli kanallarla haberdar ederler. Bu işlemler takas merkezi olarak adlandırılan finansal kurumlar tarafından da yürütülebilir. Kullanılması kolay bir sistem olmakla birlikte, daha yaygın kullanımı için gerekli sistemlerin finans sektörü tarafından kabul görmesi gereklidir. Bu hizmet ülkemizde herhangi bir kuruluş tarafından henüz uygulamaya konulmamıştır.

3.5.6 Smart Kart

E-ticarette kullanılabilecek bir diğer ödeme aracı ise, akıllı kart (smart card) tır. Akıllı kart, kart temelli bir ödeme aracı olup, kredi kartlarında bulunan manyetik şeritler yerine özel mikro çipi bulunan plastik bir karttır. Bu çip sayesinde plastik bir karta, elektronik parada dahil olmak üzere, her türlü bilginin yüklenmesi mümkün olmaktadır. Para yüklenen bir akıllı kart ile mal ve hizmet satın alınması durumunda, karta yüklenen parasal miktar azalmaktadır. Karttaki tutar sıfırlandığında da kart yeniden doldurulabilmektedir. Akıllı kartlar çoğunlukla kapalı sistemlerde belirli satın almalar için kullanılmaktadır. Kartın en önemli özelliği, kişinin bütün kişisel bilgilerini her zaman ve her yerde yanında bulundurma imkanı vermesidir. Bu özellikleri ile çok değişik alanlarda kullanılması mümkün olmaktadır. Akıllı kartların en önemli özelliklerinden biri de nakit tutma maliyetlerini önemli oranda azaltması ve işlem hızını artırmasıdır.

3.5.7 Cep Telefonu

Günümüzde cep telefonu operatörlerinin sunduğu bir hizmet olarak karşımıza çıkmaktadır. Üye kuruluşlardan alışveriş sırasında ödeme yöntemi olarak cep telefonu seçilebilmektedir. Cep telefonu numarasının girilmesinden veya verilmesinden sonra cep telefonuna onay için bir mesaj gelmekte veya onay amaçlı abone tarafından tanımlanmış bir şifre girilmektedir. Şifrenin girilmesi/mesajın cevaplanmasıyla ödeme gerçekleşmiş bulunmaktadır. Ödeme tutarı cep telefonu operatörü tarafından faturaya yansıtılarak tahsil edilmektedir. Uygunsuz ve art niyetli kullanımı önlemek için, aboneler bu hizmeti talimat verdikten sonra kullanıma açabilmektedirler.

3.5.8 Diğer Ödeme Yolları

Yukarıda sayılan ödeme araçları dışında da bir takım ödeme araçları geliştirilmiştir. Bunlar aşağıdaki şekilde sıralanıp kısaca açıklanabilir;

Escrip: Bağış ödemeleri gibi bazı özel düşük miktarlı ödemeler için kurulmuş bir sistem.

IPIN: Internet harcamalarını ISS faturalarına yansıtan bir sistem.

PCPay: Smart Card bazlı bir sistem.

First Virtual: Ödemeleri üçüncü bir kuruluşun toplayıp, ilgili taraflara dağıtımını yaptığı bir sistem.

Teslimde Ödeme: Bu yöntemde ücret, ürünü teslim eden kuruluş tarafından tahsil edilir. Teslimatı yapan şirketin kendisi olduğu gibi, bu hizmeti sağlayan ayrı bir kuruluş da olabilir.

3.6 Elektronik Ticarette Güvenlik

Elektronik ticaret uygulamalarının önemli noktalarından biriside güvenliktir. Özellikle internet vasıtası ile e-ticaret yapılıyorsa, kötü niyetli kişilerin varlığı da kabul edilmelidir. İnternete erişim demek, dünyadaki herkesin kullanıcıya erişebilmesi demektir. Bankacılık işlemlerinde, mali işlerde, sanal para, kredi kartı kullanımının söz konusu olduğu alışverişlerde bilgi aktarılması gerektiği durumlarda çok özel güvenlik yöntemleri kullanılmalı veya bu tür işlemler internete erişilmeden özel kriptolu hatlar kullanılarak yapılmalıdır. İnternet üzerinden yapılacak işlemler için kullanıcı adı ve şifre bazı durumlarda yeterli olabilir ama kritik işlemler için mutlaka özel güvelik önlemleri almak gerekmektedir. Bunun içinde güvenilir bir alt yapı kurmak gerekir. Aşağıda e-ticaret uygulamalarında kullanılan güvenlik araçlarından bazıları üzerinde durulacaktır.

3.6.1 Elektronik İmza

3.6.1.1 Elektronik İmzanın Kullanım Amacı ve Tanımı

Elektronik ortamda şifrelenmiş mesajlar gizlilik sağlayabilmektedir. Şifre sayesinde verilerin başkası tarafından görülmediğinden emin olunabilir. Fakat gizlilik tek başına yeterli olmamaktadır. Elektronik ticareti ve elektronik ortamda yapılan işlemleri güvenli hale getirebilmek için en önemli gereksinim, mesajın yetkili bir kişiden geldiğinden ve yolda herhangi bir değişikliğe uğramadığından emin olmaktır. Bunu sağlamak için Elektronik imza kullanılmaktadır. Ayrıca elektronik imza, elle atılan imzaya eşdeğer nitelikte kullanılabildiği için, elektronik ortamda her türlü resmi işlemin, kağıt ortamına göre daha hızlı, güvenilir ve maliyet etkin biçimde yürütülmesini sağlar.

Elektronik imza; başka bir elektronik veriye eklenen veya elektronik veriyle mantıksal bağlantısı bulunan ve kimlik doğrulama amacıyla kullanılan elektronik veriyi tanımlar. Elektronik imza; bir bilginin üçüncü tarafların erişimine kapalı bir ortamda, bütünlüğü bozulmadan (bilgiyi ileten tarafın oluşturduğu orijinal haliyle) ve tarafların kimlikleri doğrulanarak iletildiğini elektronik veya benzeri araçlarla garanti eden harf, karakter veya sembollerden oluşur. Elektronik imza kavramı çok genel bir tanım olup kişilerin elle atmış olduğu imzaların tarayıcıdan geçirilmiş hali olan sayısallaştırılmış imzaları, kişilerin göz retinası, parmak izi yada ses gibi biyolojik özelliklerinin kaydedilerek kullanıldığı biyometrik önlemleri içeren elektronik imzaları veya bilginin bütünlüğünü ve tarafların kimliklerinin doğruluğunu sağlayan sayısal imzaları içermektedir.

3.6.1.2 Elektronik İmzanın Özellikleri

Elektronik imza kullanıcılarına aşağıda belirtilen üç temel özelliği sağlamaktadır:

• Veri Bütünlüğü: Verinin izinsiz yada yanlışlıkla değiştirilmesini, silinmesini ve veriye ekleme yapılmasını önlemek,

• Kimlik Doğrulama ve Onaylama: Mesajın ve mesaj sahibinin iletiminin geçerliliğini sağlamak,

• İnkar Edilemezlik: Bireylerin elektronik ortamda gerçekleştirdikleri işlemleri inkar etmelerini önlemek.

3.6.1.3 Elektronik İmzanın Kullanım Alanları

Elektronik sertifikası güvenilir üçüncü bir kuruluş tarafından doğrulanmış kurumlar, gerek kendi iç iletişimlerinde ve işlemlerinde gerekse de dış ilişki ve işlemlerinde ve de bireyler elektronik ortamda yaptıkları işlemlerde elektronik imza kullanabilmektedirler.

Elektronik imzanın; bankalar ve finans kurumları, şube ağına sahip sigorta şirketleri, kamu kurum ve kuruluşları, holdingler ve diğer büyük şirketler, üniversiteler, yüksek iletişim ve bilgi güvenliği gereksinimi olan organizasyonlar başta olmak üzere orta ve uzun vadede yaygın bir uygulama alanı bulabileceği değerlendirilmektedir. Gerek kamusal gerekse ticari alandaki muhtemel elektronik imza uygulamaları arasında aşağıdakiler sayılabilir:

Kamusal Alandaki Uygulamalar

• Her türlü başvurular (ÖSS, KPSS, LES, pasaport vb)

• Kurumlar arası iletişim (Emniyet Müdürlükleri, Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Müdürlükleri vb)

• Sosyal güvenlik uygulamaları

• Sağlık uygulamaları (Sağlık personeli - hastaneler - eczaneler)

• Vergi ödemeleri

• Elektronik oy verme işlemleri

Ticari Alandaki Uygulamalar

• İnternet bankacılığı

• Sigortacılık işlemleri

• Kağıtsız ofisler

• e-Sözleşmeler

• e-Sipariş

5070 Sayılı Elektronik İmza Kanunu hükümleri uyarınca elektronik imza aşağıda belirtilenlerin dışındaki tüm işlemlerde kullanılabilmektedir:

• Kanunların resmî şekle veya özel bir merasime tabi tuttuğu hukukî işlemler;

• noterlik işlemleri,

• tapu işlemleri,

• evlenme merasimi

• teminat sözleşmeleri

3.6.1.4 Elektronik Sertifika Verme Yetkisi Olan Kuruluşlar

Elektronik Sertifikalar Elektronik Sertifika Hizmet Sağlayıcıları tarafından verilir. Elektronik Sertifika Hizmet Sağlayıcısı (ESHS), Kanun'da "elektronik sertifika, zaman damgası ve elektronik imzalarla ilgili hizmetleri sağlayan kamu kurum ve kuruluşları ile gerçek veya özel hukuk tüzel kişileri" olarak tanımlanır. ESHS'ler, kayıt merkezleri aracılığıyla aldıkları elektronik sertifika başvurularını değerlendirip, güvenli koşullar altında işleyerek elektronik sertifikaları üretmekte, sertifika başvuru sahiplerine ulaştırmaktadırlar. Bunun yanı sıra, sertifika yenileme ve iptal hizmetlerini, sertifika ve iptal durumu yayımlama hizmetlerini ve zaman damgası hizmetlerini vermektedirler.

3.6.1.5 Elektronik İmzanın Hukuksal Boyutu

Elektronik İmza Kanunu’nda ; güvenli elektronik imza, elle atılan imzaya eşdeğer kabul edilmiş ve elektronik imza ile oluşturulmuş verilerin senet hükmünde olacağı belirtilmiştir. Ancak kanunların resmi şekle veya özel bir merasime tabi tuttuğu hukuki işlemler ile teminat sözleşmelerinin güvenli elektronik imza ile gerçekleştirilemeyeceği hükme bağlanmıştır. Diğer bir deyişle, kanunların merasimi yada üçüncü tarafların şahitliğini gerek gördüğü emlak alım satımı, veraset ve intikal, evlenme gibi işlemler elektronik imza ile gerçekleştirilememektedir.

3.6.2 Açık Anahtar ve Gizli Anahtar

Açık ve gizli anahtarlar, şifreleme işlemlerinde kullanılan aralarında eşsiz bir matematiksel ilişki bulunan sayısal algoritmalardır. Açık anahtar, kişiye ait herkesin ulaşabildiği bir algoritmadır. Gizli anahtar, açık anahtar ile şifrelenmiş bilgiyi çözebilen ve sadece kişide bulunan bir algoritmadır. Gizli anahtar ile şifrelenmiş bilgi sadece açık anahtar ile çözülebilir. Açık anahtar bilgisinden gizli anahtar, gizli anahtar bilgisinden açık anahtar üretilemez. Kullanıcıya biri “gizli” (sadece kullanıcıda bulunan), diğeri “açık” (herkesin edinebileceği) iki anahtar verilir. Bu anahtar çiftlerinden birinin şifrelediği bir bilgi, ancak diğeri tarafından açılabilir.

Açık Anahtar Altyapısı yüksek düzeyde güvenlik gerektiren uygulamaları koruyarak elektronik bankacılık ve ticaret, web tabanlı iş süreçlerinin otomasyonu, sayısal form imzalama gibi operasyonların gerçekleşmesini olanaklı kılar. Açık Anahtar Altyapısı buna ek olarak, koruma duvarlarını, sanal özel ağları (VPN’ler), dizinleri ve şirket uygulamalarını koruma amacıyla da kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra Açık Anahtar Altyapısı bir hizmet olarak kapsamlı işlevsellik sağlamalı, dahili ve harici uygulamalarla kolayca bütünleşmeli, milyonlarca kullanıcıya ölçeklenmeli ve 7x24 kusursuz çalışmalıdır.

3.6.3 Güvenli Yuvalar Katmanı (Secure Sockeds Layer – SSL)

SSL, internet ortamında en sık kullanılan güvenlik-şifreleme yazılımıdır. Güvenli mesaj alışverişini sağlamak için geliştirilmiş olan SSL, sadece ödeme sistemlerinde değil, güvenlik gerektiren her türlü mesajlaşmada kullanılabilir. Bu özelliğinden dolayı ödeme sistemlerinde kredi kartı otorizasyon bilgilerini şifrelemek için kullanılabilmektedir. Web tarayıcı bilgisayara yüklenirken bu şifreleme programı da otomatik olarak yüklenir. 40 bit, 56 bit ve 128 bit sürümleri bulunmaktadır. Bu sürümler bir şifrenin kaç kombinasyonu olduğunu gösterir. Netscape yazılım şirketi tarafından geliştirilmiş bir şifreleme yazılımı olup, web’de daha güvenli bir ortam oluşturmak için geliştirilmiştir.

Bir web tarayıcısına bakıldığında bu tür bir güvenlik yazılımı olup olmadığı anlaşılabilir. Sayfanın URL adresi http: ile değil, https: ile başlar. Bunun yanında tarayıcı penceresinin bir yerinde özel bir simge, mesela Microsoft İnternet Explorer’da olduğu gibi bir kilit simgesi olabilir. SSL’nin çalışması için sertifika sağlayan bir kurum tarafından e-ticaret sitesine bir sertifika verilmiş olması gerekmektedir. SSL sertifikasının alınması aşamasında da bazı noktalara özellikle dikkat edilmelidir:

• Sertifika “Tarafsız ve Güvenilir Üçüncü Parti Sertifika Otoritesi”nden alınmalıdır.

• Dijital sertifikanın şifreleme standardı, dünya standardı olan 128 bit'den aşağı olmamalıdır.

• Sertifikanın geçerliliğinin, ilgili Sertifika Otoritesinin Sertifika İptal Listelerinden (CRL) gerçek zamanlı kontrol edilip edilmediği öğrenilmelidir.

• Sertifikanın Sigorta Kapsamında olup olmadığı öğrenilmelidir.

• Dijital Sertifikalar sanal ortamdaki dijital kimlik olduğu için kimlik doğrulama evraklarının sertifika otoritesi tarafından tam olarak istendiğinden emin olunmalıdır.

• Sertifika Uygulama Prosedürlerinin (Evrakların kontrolü, sertifikanın yayınlanması vs.) kaç gün içerisinde yerine getirildiği öğrenilmelidir.

• Sertifika otoritesinin kök sertifikalarının IE ve Netscape gibi günümüzde kullanılan popüler tarayıcılarda yüklü olup olmadığının kontrol edilmesi gereklidir.

• Kurulum ve ileride karşılaşılabilecek problemler karşısında teknik destek alınabilmelidir. (Anonim Anahtar Oluşturma Süreci (CSR), Sertifikanın server’a kurulması, Sertifika yedeğini alınması, Sertifika yedeğinin kurulması vs...)

Kullanıcılarında, SSL konusunda dikkat etmesi gerekli olan nokta, SSL sertifikasının tarihinin geçip geçmediğinin kontrolüdür. Tarihi geçmiş ve yenilenmemiş bir sertifika güvenlik işlevini göremez.

3.6.4 Güvenli Elektronik İşlem (Secure Elektronic Transaction – SET)

SET (Secure Elektronic Transaction) MasterCard, Visa ve diğer teknoloji ortakları tarafından, sanal ticarette güvenli işlemlerin yapılabilmesi için geliştirilmiştir. SET, SSL’den farklı olarak bir çift şifre anahtarı kullanır. Yine SSL’den farklı olarak, hem provizyon hem kimlik belirleme işlemleri yapabilir. Bir SET işlemler sadece ilgili taraflarca görülebilir; yani kredi kartı bilgisi sadece banka tarafından görülürken, sipariş bilgisi sadece satıcı tarafından görülür. SET sadece bir güvenlik yazılımı değil, aynı zamanda bir güvenlik protokolüdür. SET sistemlerini tam ve yarım olarak ikiye ayırabiliriz.

Tam SET sisteminde dört bileşen kullanılır:

• Sanal Cüzdan: Müşterinin bilgisayarına kurulan bir güvenlik yazılımıdır. Sistemde müşterinin kimliğinin belirlenmesini sağlar.

• Sanal POS: Sanal güvenlikle birleştirilmiş sanal ödeme yazılımıdır. Hem güvenli kart kabulünü hem de satıcının kimliğinin belirlenmesini sağlar.

• Ödeme Geçidi: Bir bankanın finansal hizmetlerine erişimi sağlayan kapıdır. İşlemler için güvenlik ve kimliğin belirlenme işini sağlar.

• Sertifika Sağlayıcı: Genel güvenlik gözlemcisi olarak da adlandırılır. Taraflarca kullanılabilen tüm güvenlik anahtarlarının doğruluğunun ve sahibi tarafından kullanıldığının garantörüdür.

Tam SET sistemi oldukça yüksek bir güvenliğe sahip olmasından dolayı sanal ticarette mevcutlar arasında taraflara en güvenli işlem ortamını sağlayan sistemdir. Ancak, sanal ticarette kullanımı yaygın bir sistem değildir. E-ticarette SET uygulamalarının az kullanılmasının nedeni, kurulmasının ve kullanılmasının zor olmasıdır. Maliyeti yüksek bir ödeme sistemidir. Son kullanıcılara sanal cüzdan dağıtımını gerektirir. Bu da bu yöntemin uygulamasını zor ve maliyetli yapmaktadır.

Yarım SET sistemi ise, kart sahibi ile mağaza arasındaki veri iletişiminin SSL; mağaza ile banka arasındaki veri iletişiminin SET protokolü kullanılarak yapıldığı güvenli ödeme modelidir. Bu çözümde tam SET sistemindeki gibi müşteri tarafında sanal cüzden bulundurma zorunluluğu olmadığından bazı fonksiyonlardan feragat edilerek (müşteri kimlik belirlemesinden), daha kullanışlı bir yapı elde edilmiştir.

SET ile gerçekleşen alışveriş sırasında gerçekleşen işlemler sırasıyla aşağıdaki gibidir:

SET protokolü, kart sahibi Internet üzerinde araştırmasını tamamlayıp seçimini yaptıktan ve siparişini verdikten sonra devreye girmektedir. SET işleminin başlamasından önce kart sahibi sipariş formunu doldurmuş ve onaylamış olmalıdır. Kart sahibi ayrıca kart türünü de seçmiş olmalıdır.

1. Kart sahibinin yazılımı satıcı firmaya kullanılacak kredi kartını belirten ve ödeme altyapısını sağlayan kuruluşun sertifikalı açık anahtarının kopyasını isteyen bir mesaj gönderir.

2. Satıcı firmanın yazılımı mesajı aldığında, sadece o mesaja özel bir işlem tanımlama numarası belirler. Daha sonra bu özel tanımlama numarasıyla beraber kart sahibine satıcı firmanın açık anahtarını ve ödeme altyapısını sağlayan kuruluşun (genelde bankalar) onaylı açık anahtarını gönderir.

3. Kart sahibinin yazılımı satıcı firmanın ve ödeme altyapısını sağlayan kuruluşun sertifikalarını kontrol eder ve sipariş sürecinde kullanmak üzere bunları kaydeder. Kart sahibinin yazılımı sipariş bilgisini ve ödeme talimatlarını oluşturur. Yazılım satıcı firma tarafından belirlenen özel tanımlama numarası ile sipariş bilgisini ve ödeme talimatlarını ilişkilendirir. Bu tanımlama daha sonra satıcı firma tarafından ödeme talebi yapıldığında, ödeme altyapısını sağlayan kuruluş tarafından sipariş bilgisini ve ödeme talimatlarını ilişkilendirmede kullanılacaktır.

4. Kart sahibinin yazılımı sipariş bilgisi ve ödeme talimatları için bir dijital imza oluşturur. Yazılım daha sonra ödeme altyapısını sağlayan kuruluşun açık anahtarını kullanarak dijital olarak imzalanan ödeme talimatlarını şifreler. Son olarak yazılım imzalanmış ve şifrelenmiş sipariş bilgisini ve ödeme talimatlarını bir mesajla satıcı firmaya gönderir.

5. Satıcı firmanın yazılımı siparişi alır ve kart sahibinin açık anahtarı üzerindeki dijital sertifikayı kontrol eder. Bundan sonra gene bu açık anahtarı kullanarak siparişin gerçekten kart sahibinden geldiğinden ve mesajın gönderim esnasında değiştirilmediğini teyit eder (Satıcı firma ödeme talimatları ödeme altyapısını sağlayan firmanın açık anahtarı ile şifrelendiği için deşifre edemez).

6. Bu işlemlerin ardından satıcı firmanın yazılımı ödeme onayı istenmesi de dahil olmak üzere siparişle ilgili işlemlere başlar.

7. Sipariş bilgisi işleme alındıktan sonra, satıcı firmanın yazılımı bir cevap mesajı hazırlar ve dijital olarak imzalar (satıcı firmanın onaylı açık anahtarı ile). Kart sahibinin siparişinin alındığının ve işleme konulduğunun bildirilmesi amacıyla hazırlanan cevap mesajı kart sahibine gönderilir.

8. Kart sahibinin yazılımı satıcı firmadan cevap mesajını aldığı zaman dijital sertifikasını kontrol eder. Bunun ardından bu mesajı kullanarak kart sahibine bir teyit mesajı gösterir veya siparişin durumunu günceller.

9. Kart sahibinden gelen siparişlerin işleme konulması esnasında satıcı firmanın yazılımı ödenmesi talep edilen tutarı, sipariş bilgisindeki işlemi belirleyen özel tanımlama numarasını ve işlemle ilgili diğer bilgileri içeren bir ödeme onay talebini hazırlar ve bu mesajı dijital olarak imzalar. Ardından bu talep ödeme altyapısını sağlayan kuruluşun açık anahtarı kullanılarak şifrelenir. Satıcı firmanın ödeme onay talebi ve kart sahibinin şifrelenmiş ödeme talimatları ödeme altyapısını sağlayan kuruluşa gönderilir.

10. Ödeme altyapısını sağlayan kuruluş onay talebini aldığı zaman satıcı firmadan gelen onay talebini kendi gizli anahtarını kullanarak deşifre eder. Ardından satıcı firmanın açık anahtarı üzerindeki dijital sertifikayı kontrol eder ve sertifikanın geçerlilik süresinin dolup dolmadığını belirler.

11. Ödeme altyapısını sağlayan kuruluş kart sahibinin satıcı firmadan gelen onay talebiyle birlikte gönderilen ödeme talimatlarını kart sahibinin açık anahtarını kullanarak deşifre eder. Ardından bu açık anahtarı kullanarak kart sahibinin ödeme talimatları üzerindeki dijital imzasını kontrol eder ve böylece ödeme talimatlarının kart sahibi tarafından imzalandığından ve iletim esnasında değişikliğe uğramadığından emin olur.

12. Ödeme altyapısını sağlayan kuruluş satıcı firma tarafından gönderilen işlem tanımlayıcısı ile kart sahibinden gelen ödeme talimatlarındaki tanımları karşılaştırarak her ikisinin de aynı olup olmadığını kontrol eder. Kontrolün ardından ödeme altyapısının sağlayan kuruluş, kredi kartını veren bankaya internet üzerinden çalışmayan bir ödeme sistemiyle bir onay talebi gönderir.

13. Kartı veren banka onay talebini işleme alır ve ödeme altyapısını sağlayan kuruluşa güvenli ödeme sistemi aracılığıyla bir cevap gönderir.

14. Onay cevabını aldıktan sonra ödeme altyapısını sağlayan kuruluş kartı veren bankanın cevabını ve onaylı açık anahtarını içeren bir onay cevap mesajı oluşturur ve dijital olarak imzalar. Cevap satıcı firmanın açık anahtarını kullanarak şifrelenir ve satıcı firmaya gönderilir.

15. Satıcı firmanın yazılımı ödeme altyapısını sağlayan kuruluştan onay cevabını aldığı zaman kendi gizli anahtarıyla deşifre eder. Ardından ödeme altyapısını sağlayan kuruluşun açık anahtarı üzerindeki dijital sertifikayı kontrol eder ve bu açık anahtarı kullanarak ödeme altyapısını sağlayan kuruluşun onay cevap mesajındaki dijital imzayı kontrol eder. Satıcı firmanın yazılımı, sipariş tamamen yerine getirildikten sonra ödeme talebinde bulunulabilmesi için (gün sonu işlemi ile) bu onay cevap mesajını kaydeder.

16. Satıcı firma onay cevabını aldıktan sonra kart sahibinin siparişi tamamlar ve ilgili ürünü sevk eder veya söz konusu hizmeti verir.

17. Siparişi yerine getirdikten sonra satıcı firma ödeme talebinde bulunur (Siparişin tamamlanması esnasındaki gecikmeler onay talebi ile ödeme talebi mesajları arasında önemli zaman aralıkları oluşmasına yol açabilir).

18. Ödeme talebinde bulunmak için satıcı firmanın yazılımı işlemin nihai tutarını, sipariş bilgisindeki işlem tanım numarasını ve işlem hakkındaki diğer bilgileri içeren bir gün sonu işlemi oluşturur ve dijital olarak imzalar. Bu talep ödeme altyapısı sağlayan kuruluşun açık anahtarı ile şifrelenir ve ödeme sağlayan kuruluş gönderilir.

19. Ödeme altyapısını sağlayan kuruluş gün sonu işlemi talebini aldığı zaman, kendi açık anahtarını kullanarak talebi deşifre eder. Daha sonra satıcı firmanın açık anahtarını kullanarak gün sonu işlemindeki dijital imzayı kontrol eder. Satıcı firmadan gelen gün sonu işlemiyle, daha önce işleme alınan onay talebini karşılaştırır ve bir tahsilat talebi oluşturarak bunu kredi kartını veren bankaya güvenli ödeme sistemiyle gönderir.

20. Ödeme altyapısını sağlayan kuruluş kendi onaylı açık anahtarını içeren bir gün sonu cevap mesajı oluşturur ve bunu dijital olarak imzalar. Bu cevap satıcı firmanın açık anahtarı ile şifrelenerek satıcı firmaya gönderilir. Bu mesaj sayesinde gün sonu işleminin ödeme altyapısını sağlayan kuruluş tarafından alındığını ve işleme konulduğunu satıcı firmaya bildirir.

21. Satıcı firmanın yazılımı ödeme altyapısını sağlayan kuruluştan gün sonu işleminin cevabını alınca, mesajı kendi gizli anahtarını kullanarak deşifre eder. Ardından ödeme altyapısını sağlayan kuruluşun açık anahtarı üzerindeki dijital sertifikayı kontrol eder ve yine bu açık anahtarı kullanarak ödeme altyapısını sağlayan kuruluşun dijital imzasını kontrol eder. Son olarak satıcı firmanın yazılımı gün sonu işlemi cevabını yapılan ödemeler için gönderilen gün sonu talep mesajları ile mutabakat için kaydeder.

3.6.5 Visa 3D Secure

Visa tarafından geliştirilen 3D Secure, internet ödeme işlemlerinde sahtecilik ve işlem itirazlarını minimuma indirmeyi hedeflen bir güvenlik çözümüdür. 3D Secure ile alışverişin geçerli sayılabilmesi için, kart sahibinin yaptığı alışverişi, kendine özel şifresi ile onaylaması gerekmektedir. Kart sahibinin kimliği, tahsis edilen şifre ile kontrol edilmektedir. Alışveriş sonucunda, kart sahibi tarafından onaylanan, kartı çıkaran banka tarafından dijital olarak imzalanan ve alışverişin kanıtı olarak üye kuruluş tarafından saklanan bir ödeme makbuzu hazırlanmaktadır. Böylece fiziksel dünyada kredi kartı sahibinin kimliğini ve alışverişi gerçekleştirdiğini kanıtlayan imzalı slip uygulamalarına benzer bir güvenlik yapısı oluşturulmaktadır. Bu kart sahibini tanımlama süreci, elektronik ödeme işlemlerindeki itiraz ve sahtecilik risklerini önemli ölçüde azaltmaktadır. Böylece, hem üye işyerleri sahtecilik risklerinden korunmakta, hem de kart sahiplerinin kredi kartlarını internette kullanma endişeleri ortadan kalkmaktadır. Bu şekilde daha güvenli bir e-ticaret ortamı oluşturulmaktadır. Sistemin Visa kredi kartları kullanımı için hazırlanan uygulamasına “Verified by Visa”, MasterCard kredi kartları kullanımı için hazırlanan uygulamasına ise “SecureCode” isimleri verilmektedir.

3.6.6 Outsourcing Hizmetlerinden Faydalanma

3.6.6.1 Güvenli Ödeme Sayfaları

Güvenli ödeme sayfaları, SSL’i olmayan firmaların ortak kullanımı için hazırlanmış ödeme sayfalarıdır. Güvenli ödeme sayfası sayesinde Sanal Mağazanın sunucusunda herhangi bir güvenlik tanımlaması yapılmasına gerek kalmadan alışverişin güvenliğinin sağlanması mümkündür. Bu sayede Sanal Mağazanın sitesine SSL sertifikası alma zorunluluğu olmamaktadır. Güvenli Ödeme Sayfaları bankaların bir hizmeti olarak sunulmaktadır ve aşağıdaki avantajları sağlamaktadır:

• Ödeme işlemleri için mağaza yazılımı tarafında karmaşık ayarlar yapılması gerekmemektedir.

• Ödeme sistemi entegrasyonu için özel ayarlar ve programlar yüklenmesi gerekmeyeceğinden, özel bir hosting (barındırma) paketi alınması zorunluluğu ortadan kalkmaktadır.

• Site için SSL sertifikası alınması zorunluluğu ortadan kalkmaktadır. Bu sayede Bankanın yüksek bit’li SSL sertifikaları kullanılabilmektedir.

• Ödeme Sayfası'nın bakımı ve güvenliği banka tarafından sağlanmaktadır.

• Müşteriler bankanın standart sayfasında ödeme işlemini daha güvenle ve daha kolay yapabilmektedirler.

• Ödeme Sayfası başta Türkçe ve İngilizce olmak üzere, bankanın verdiği hizmete göre çeşitli dillerde olabilmektedir. Bu sayede e-ticaret yapan firma çeşitli dillerde verdiği hizmetine uygun olarak ödeme sayfalarını rahatça kullanabilirler.

Not: Kaynak göstererek bu çalışmadan faydalanabilirsiniz..